qarachaymalqar 12-14y.eski uwchu poema
"
BİYNÖGER "
Habiçlanı
M. A. 2 kesegi
Qaraçay
halq-epika poema
Anı
çımmaqlığı, oy, sawub a alğan süt kibik,
Izından
aylandırdı, kalakga ketgen it kibik.
Oyra, o
it kibik.
Közüm
körür-körmez, anı erlay marab athan em,
Marab
athanlıqğa, oqnu cerge tiyib tabhan em.
Oyra, o
tabhan em.
Bar alayına,
alan8, ol qaça-köçe tebredi,
Qaça-kete
barıb a, bir tik çıñılğa örledi.
Oyra, o
örledi.
Sora ol
maralnı men a süre-süre tebredim,
Oy, altınlını,
canım, bara turğanlay cerledim.
Oyra, o
cerledim
Anı
bla teñişde men anı ızından örledim.
Anamdan
tuwğanlı andan ariw cannı körmedim.
Oyra, o
körmedim.
Ol uzaq
bardı da, bir sabır bolmayın, atdırmay,
Canımda
suwluğuma emçeklerinden tartdırmay.
Oyra, o
tartdırmay.
Ol
kiyikni süre, tuwra tik qayağa çıqğan em,
Oy, bir
eger itimi belibawuma taqğan em.
Oyra, o
taqğan em.
Çığa-çığa
barıb, Gezam qayasına örledi.
Men sürüb
a sürüb, ol dağıda qaçıb tebredi,
Oyra, o
örledi.
Qarıuwmu
boşab, alay sağış etib olturdum,
Uwçu
başlığımı qar da cummaqladan todturdum.
Oyra, o
tolturdum.
12
Qar
cummaqlanı urub, ey bashıç etib başladım,
Arı
ua çığarğa birin da qoymayın boşadım.
Oyra o
boşadım.
Men qar
cummaqladan kesime bashıçla işledim,
Kökdegi
teyriden da boluşluq izleb tiledim.
Oyra, o
tiledim.
Qadalıb
çıqdım sora Gezam qayanı9 başına,
Mıdahlıq
keldi, canım, Gezohnu cigit caşına.
Oyra, o
caşına.
Ekinçi
egeri köb çığar dıgalas etgen ed,
Bolumnu
ua tanıb, elge quwğunña ketgen ed.
Oyra, o
ketgen ed
Tört
canıma qarab, bir da maralımı körmedim,
Sadaq
oqnu salıb, burunñu cayanı körmedim.
Oyra, o
körmedim
Aşım
coq, suwum coq, men a suwuq bolub esnedim,
Qaya başında,
dıday, aq kiyigimi esledim.
Oyra, o
esledim.
Entda tögeregim,
oy, tul-tuban boldu, çars boldu,
Cañıdan
aq maralım meni közümden tas boldu.
Oyra, o
tas boldz
Men,
armaw bolub, sağışlağa ketib alay turdum,
Soñura,
es cıyıb, Gucdardan tileb, bılay sordum.
Oyra, o
bılay sordum.
—
Carathan Allah üçün, sen ne cansa, oy, sen kimse?
Tawlada
otlağan bir sawluq maral tüyülmüse?
Oyra, tüyülmüse
13
— Caşırma
da aytsañ a, sen şaytanmısa, cinmise?
Ne ua,
cer carılıb, tübünden çığıwçu
cekmise?10
Oyra, o
cekmise?
Oy,
kiyik eseñ, qaçma, ışanña salıb atma qoy!
Sawluq
maral eseñ, emçegiñden cañız tartma qoy!
Oyra, o
tartma qoy!
Ey, ol
zamanda bu kiyik maña alay söleşdi,
Da qutas
çaçın alıb, eki canına üleşdi.
Oyra, o
üleşdi.
Gucdar
kiyik maña, oyra, adam kibik söleşdi,
Anı
seyir sözlerin bütew tögerek eşitdi.
Oyra, o
eşitdi.
— Sen
tuzaqğa tüşdüñ, endi men qalama qaytayım,
Alay
bolsa da senñe bir-eki alğış aytay’ş.
Oyra, o
aytayım.
— Ahşı
Gezohnu bolur caman a tuwğan balası,
Ma bılay
boladı cuğutur kiyikni qalası!
Oyra o
qalası.
Men
şaytan tüyülme, ne, sen sorğança, cin tüyülme,
Cerle
carılıb a, andan çığıwçu cek tüyülme!
Oyra, o
tüyülme!
Men
kiyik tüyülme, Apsatını11 qızı Fatimama!
Sawluq
maral tüyülme, tutub emçegimden tartarğa!
Oyra, o
tartarğa!
Men
kiyik tüyülme, Apsatını11 qızı Fatimama!
Ne küreşseñ
da, cazıq, cuwuq kelalmazsa qatıma!
Oyra, o
qatıma!
14
Qoy! Qayıt
ızıña, sen qıynalıb, quwub boş kelme!
Apsatını
qızı bu ashaq Fatima ma menme!
Oyra, o
ma menme!
Tutallıq
tüyülse, boş a umutlağa aldanma!
Soquranırsa,
cazıq, kesiñi maña qarğatma!
Oyra, o
qarğatma!
Men, aña
qarab, antım, köb sağış etib olturdum,
Çepken
eteklerimi qar cummaqladan tolturdum.
Oyra, o
tolturdum.
Qar
cummaqlanı basıb, aña cuwuqğa örledim.
Bar alayına,
ol meni açı qarğab tebredi.
Oyra, o
tebredi.
— Men
Fatimama, da Apsatını ariw qızıma!
Meni
qoymay eseñ a, saw qayıtmağın ızıña!
Oyra, oy
ızıña!
15
Süre
da süre, taymay sürgeniñi qoymadıñ!
İçe
da içe, oy, bizni qanıbızdan toymadıñ!
Oyra, o
toymadıñ!
Oy, aşadıñ,
içdiñ, bir da etibizden toymadıñ!
Qaya
ıranlada sen bizni caşarğa qoymadıñ!
Oyra, o
qoymadıñ!
Oy, da
bizni qoysañ, Carathan12 seni bir qoymasın!
Qarğa,
quzğun içib, seni da qanıñdan toymasın!
Oyra, o
toymasın!
Alay
bolsa da, harib, men saña «alğış» aytayım!
Seni kün
allında ma bılay açı qarğayım!
Oyra, o
qarğayım!
Caşarıq
a ceriñ seni, qabır kibik, tar bolsun!
Töben
canıñ, sora, çıñayalmaz kibik, car bolsun!
Oyra, o
car bolsun!
Oy, töben
canıñ teñiz bolsun, sora terk bolsun!
Oğarı
canıñ a, çığalmazça bolsun, kök bolsun!
Oyra, o
kök bolsun!
Tübüñden
qıçırğan seni qulağıña ötmesin!
Dun’yanı
cibi da, başıñdan salınsa, cetmesin!
Oyra, o
cetmesin!
Eki köndeleniñ
seni, şaytan ötmez, bek bolsun!
Gurtay
dorbununda catar, caşar künüñ keb bolsun!
Oyra, o
keb bolsun!
Bizni
qoymay eseñ, adam kelalmasın qatıña!
Djomaqğa
qalğın bir eliñi caşına, qartına!
Oyra, o
qartına!
16
— Qarğış cetib, barama Gurtay13 dorbununa
qonaqğa!
Başım qaldı qartla, caşla cırlay
turur djomaqğa!
Oyra, o djomaqğa!
Men tübegen edim allay şaytan kibik kiyikge,
Süre barıb, nek çıqdım çıñıl
qayağa, miyikge?!
Oyra, o miyikge.
Uwçu egerim, madar izlegença, ürgen ed,
Meni da amalsız bolub turğanımı körgen
ed.
Oyra, o körgen ed.
Gucdar aythanlay a, tübüm teren boldu, terk boldu,
Ey, oğarı canım alay miyik boldu, kök
boldu.
Oyra, o kök boldu.
Eki köndelenim, şaytan ötmez kibik, bek
boldu,
Gurtay dorbununda catar, caşar künüm keb
boldu.
Oyra, o keb boldu.
Ashaq Fatimanı tilekleri qabıl bolğandı,
Biynöger cazıq sora qaya ıranda qalğandı.
Oyra, o qalğandı.
Azıqsız bolub, canım, açdan aç
bola başladım,
Alğı burun aşab altınlı qabımı
boşadım.
Oyra, o boşadım.
Onbeş künnü birgeley qaya ırayda caşadım,
Awuz cetgen cerde qoymay hantlarımı aşadım.
Oyra, oy aşadım.
Ey, uwçu egerim maña qarab açı
ürgen ed,
Qaya, oy, ıranda bu qıyınlıqlanı körgen
ed.
Oyra, o körgened.
17
Butlarımdan kesib, men uwçu itime aşatdım,
Caw onbeş künnü sora anı etim bla caşatdım.
Oyra, o caşatdım.
Qarnaşı Umarnı tüşü cuqusun bölgendi:
Tüşünde kesin, alan, qımıca bolub
körgendi.
Oyra, o körgendi.
Bir eteriñ bardı eliñ Basiyat14 qabağına,
Qarnaşıñ Umarnı qayğılı
ulub arbazına.
Oyra, oy arbazına.
Ol a, qorquw etib, cer saldırğan edi atına,
Köb izleb, barğan edi, oy, Biynögerni qatına.
Oyra, o qatına.
Qaraçığız, canım, qarnaşı
Umarnı tüşüne,
Onaltınçı kün bardı Gurtay
dorbunnu tübüne.
Oyra, o tübüne.
Umar miyik qayada gitçe qarnaşın körgendi,
Terleb küreşse da, aña çığalmazın
bilgendi.
Oyra, o bilgendi.
— A ne bolğandı saña, canım, cigit
Biynöger?
Quwğunña kelgen edi sen iygen bir uwçu
eger!
Oyra, o uwçu eger!
— Tüş! — deb, keb tiledi qarnaşı
Umar Biynögerden,
Tawuşun eştdiralmay ne küreşse da ol
cerden.
Oyra, o ol cerden.
18
— Sen meni amaltın beklenib qalğansa, —
degendi,
Cigit Biynögerni ua tüşalmazlığın
bilgendi.
Oyra, o bilgendi.
Ey, amal tabmayın, Holamğa, Çegemge
çabhandı,
Anda halqnı barın erlay kesi izleb tabhandı.
Oyra, o tabhandı.
Ullu Bızıñıda mans15 tabhanların
cıydıla,
Ol kün ala barı oünnu, toynu da tıydıla.
Oyra, o tıydıla.
Holam, Çegem, Bashan, Bızıñı
da barı keldile,
Qaya ıranda ua Biynögerni cañız kördüle.
Oyra, o kördüle.
Beçew16 bolub çıqdıla ol tik qayanı
başına,
Oñ bersin degiz tawlunu tawda ösgen caşına.
Oyra, o caşına.
19
Anası Kyabahanña bu aman hapar barğandı,
Ol kelib Biynögerge ma eki qolun cayğandı.
Oyra, o cayğandı.
Anası Kyabahan, ey, balasın körüb cıladı,
Qolların uzatıb, aña bılay aytıb
taraldı:
Oyra, o taraldı.
Uzatdıla aña bir-birine qoşub manslanı,
Mansları cetmese, gırmık etedile hanslanı.
Oyra, o hanslanı.
Ala köb madarla da, bir köb lağımla
etdile.
Amalların tawusub, cuq da etalmay ketdile.
Oyra, o ketdile.
— Oy balam, canım, Biynöger, anañ ma,
kelgenme,
Senñe cetgen qıyınlıqnı men közüm
bla körgenme.
Oyra, o körgenme.
Men çabdım, cortdum, canım, eki butumu at
etdim,
Ah, kesimi ura, ceñ uçlarımı qamçi
etdim!
Oyra, o qamçi etdim!
Köz caşımı, qayadan aqğan suwça,
tamçı etdim!
Cañur cawsa, balam, qutas çaçımı
camçı etdim!
Oyra, o camçı etdim!
Sütüm bla tileyme, sen aythanıma tıñılaçı!
Tawkel etib, taw quşum, qayadan beri çıñaçı!
Oyra, o çıñaçı!
— Oy, anam, canım, sen kesiñi boşuna qıynama!
Oy anam, canım, can degen tatlıdı, çıñamam!
Oyra, o çıñamam!
20
Umar qarnaşı ua köz tuwrasından
ketmeydi,
Biynöger, biyağınlay, anı aythanın
etmeydi.
Oyra, oy etmeydi.
Umar aña: «Tüşmeseñ, saña
eterni aytırma:
Tamada qızıñı seni kün çıqğanña
satarma!
Oyra, o satarma!
Kiçi qızıñı, — dedi, — ey,
kün bathanña atarma!
Seni qatınıñı qarawaş ornuna
tutarma!
Oyra, o tutarma!
Sabiy ulanıñı boynun tögerek a
tartarma!
Malıñı, ırıshıñı
cuğun qoymayın çaçarma!
Oyra, o çaçarma!
— Ol sözleden maña ua hayır çıqmazın
bileme!
Alanı aytıb a, mından arı menden tileme!
Oyra, o tileme!
Örlegenim kibik, ızıma ener col tabmayma!
Canımı süeme, başımı qayadan
atmayma!
Oyra, oy atmayma!
Babugeyde17 bardı meni bir ariw tos qatınım!
Anı endi körsem, canım, bir da köbdü
aytırım!
Oyra, oy aytırım!
Hapar etsegiz, beri ol mıçımayın
ceter ed!
Ay, madar bolsa, maña ol bir madar eter ed!
Oyra, oy eter ed!
Anı keltirsegiz, qalay aytsa, alay eterme!
Ol da sizley aytsa, qayadan sekirib keterme!
Oyra, o keterme!
21
Da qarnaşı Umar munu alay qabıl körgendi,
Nögerle alıb, Babugeyge atlanıb ketgendi.
Oyra, o ketgendi.
Salıb bardıla ala ma Babugeyge qonaqlab,
Biynögerni haparın ala aytdıla djomaqlab:
Oyra, o djomaqlab:
— Qabartıda caşağan, qobçu, kelinim,
sen örge!
Qarnaşım Biynöger a hazırlanñandı
ölürge!
Oyra, oy ölürge!
Tos qatını tañña deri qatı-qutu
hant etdi.
«Biynöger ölgen cerde öllükme!» —
deb a ant etdi.
Oyra, oy ant etdi.
Atlanñan edi ol, bılay eki butun at etib,
Naqut çaçın sora sawlay üsüne
camçı etib.
Oyra, o camçı etib.
Cılay-cılay da, bılay kölek allın
tamçı etib,
Eki nazik qolun ma butlarına qamçi etib.
Oyra, o qamçi etib.
Duniyanı azabın a, ey, kim çekdirir, kim
çeger!
Oy, ariw tos qatınıñ saña baradı,
Biynöger!
Oyra, o Biynöger!
Çaba, corta, cılay da, ol Biynögerge
ketgendi,
Terleb, canıb, bişib a, Qara çıñılğa18
cetgendi.
Oyra, o cetgendi.
22
Kökde kün bathınçı da ol Biynögerge
cetgendi,
Qarab körgenleyine, bir keb tilekle etgendi.
Oyra, o etgendi.
Bir tatlı tilli da, ey, bir tab tişirıw
kelgendi,
Biynögerge taralıb, sora ma bılay degendi:
Oyra, o degendi:
— Cerni eteginden men can soluw etib cetgenme,
Sen ölgen cerde canımı berirge ant etgenme!
Oyra, o etgenme.
Biyleni biyi, nanım, Gezohnu cigit balası!
Bolub qalasa, canım, süymegenleni tabası!
Oyra, o tabası!
Örleb a ketgense, Biynöger, miyikden miyikge!
Qalay tübegeneñ ters ayaqlı şaytan
kiyikge?!
Oyra, o kiyikge!
Uzalsam, saña ceter edi, Toba, bilegim!
Qabıl a bolsun, canım, meni bügünñü
tilegim!
Oyra, o tilegim!
Oy homuh, bel qatdırçı, sen alay etib
turmaçı!
Sekir, ölügüñü, oy, qaya ıranda
tıymaçı!
Oyra, o tıymaçı!
Tüşmeseñ, ölügüñü,
ey, qara quşla aşarla!
Seni süygen teñleriñ ma küe, bişe
caşarla!
Oyra, o caşarla!
Ah, cuwuqnu, teñni kereksizge, canım, qırmaçı!
Kesim etgen aq kölekni sen közleriñe
çırmaçı!
Oyra, o çırmaçı!
23
Altınlını19 bir alıb, uçundan
turub, bırğaçı!
Kesiñ oynawçu, nanım, aq öşünüme
çıñaçı!
Oyra, o çıñaçı!
Altınlı uşkogun burnundan a tutub bırg’adı,
Kölegin teşgendi, anı közlerine
çırmadı.
Oyra, o çırmadı.
Ölüm qorqutmadı da, ol anı tutub tıymadı,
Art küçün cıyıb a, Biynöger
qayadan çıñadı.
Oyra, o çıñadı.
Ol a can ayamay, çıñıl qayadan
çıñadı,
Da cigitligin a ol bügün bılayda sınadı.
Oyra, o sınadı.
Allarına tüşdü Biynögerni töppe
çırçası,
Munu bla tohtadı Biynögerni kiyik uçası.
Oyra, o uçası.
İlinib çıqdıñ mından sen,
temir ırğaqlay,
Çaçılıb tüşdüñ
andan, harib, bir hıçın cummaqlay.
Oyra, o cummaqlay.
— Babugeyde qaldıla qartlarım, caz a qawdanlay,
Cırtıb a atama naqut çaçlarımı
şawdanña!
Oyra, o şawdanña!
Cigitleni ötlüsü, Gezohnu caşı
Biynöger!
Carathan Allah, — dedi, — seni canıñı
süygen!
Oyra, o süygen!
24
Ah, cañız kekeliñ tüşdü
qatınıñı allına,
Qıptısın alıb urdu tos da qatınıñ
qarnına.
Oyra, o qarnına.
Sen miyikge çığardıñ bu adamlık’nı
şartların!
Anı cırlaydıla da bu taw elleni qartları!
Oyra, o qartları!
Qarañı bolmayın, ketmeyle alaydan adamla,
Kün sayın kelib ala tübüñden
örge qarayla.
Oyra, o qarayla.
Miyikde köreem Apsatını qızını
qalası!
Alan, bılay bolğandı Gezohnu cigit balası!
Oyra, o balası!..
TILMAÇ
1 İt awruw — adamnı terisini üsü cara
bolub, irinleb awr uydu.
2 Tabu — mecisuw zamanda tıbırnı Allahı.
3 Obur qatın — qartqurtha, obur, bilgiç.
4 Teypi — mecisuw zamanda köknü allahı;
alança — Tegri.
5 Cemegey — burunñu qabaq, qala at.
6 Qaspar pariy — ızçı, uwçu
itleni bir türlüsü.
7 Gucdar — bılayda kiyik sürüwnü başçı
cuğuturu.
8 Alan — qaraçaylılanı, malqarlılanı
ençi etnonim atları.
9 Gezam qaya — Bashan tawlada qayanı atı.
10 Cek — mecisuwğa iynanmaqlıqda cer tübünü
cini.
11 Ancatı — mecisuwnu közüwünde
kiyikleni, uwçuluqnu Allahı.
12 Carathan — Allah, Teyri degen mağanada.
13 Gurtay dorbun — Bashan tawlada dorbunnu atı.
14 Basiyat qala — Bashanda burunñu qaraçay-malqar
el; VIII ömürden artha quralmağandı.
15 M a n s — bek uzun, küçlü cib.
16 B e ç e u — bir cibni tutub tartıw, barıw,
çığıw.
17 Babugey — Qabartı-Malqarda burunñu elni atı.
(Babugent bolurmu? A.S.)
18 Qara çıñıl — Bashan tawlada
tik qayanı atı.
19 Altınlı — ertdegi (XIV—XV ömürleden
kelgen) qaraçay mıltıq.
İnternet versiyasın caraşdırğan Sılpağarlanı
Ahmad 2004 c.may
#bn {display:block;}
#bt {display:block;}
BASHUYUK KASABASI 
Yorum bırakın